Stjórnarhagkerfi

Hvað er stjórnhagkerfi?

Skipulagshagkerfi er lykilþáttur stjórnmálakerfis þar sem ríkisvald ræður því framleiðslustigi sem er leyfilegt og verð sem heimilt er að rukka fyrir vörur og þjónustu. Flestar atvinnugreinar eru í opinberri eigu.

Helsti valkosturinn við stjórnkerfi er frjálst markaðskerfi þar sem eftirspurn ræður framleiðslu og verði.

Stjórnarhagkerfið er hluti af kommúnísku stjórnmálakerfi á meðan frjálst markaðskerfi er til í kapítalískum samfélögum.

Skilningur á stjórnhagkerfi

Kúba, Norður-Kórea og fyrrum Sovétríkin hafa öll stjórnunarhagkerfi. Kína hélt uppi stjórnkerfi þar til 1978 þegar það hóf umskipti yfir í blandað hagkerfi sem blandar saman kommúnískum og kapítalískum þáttum. Núverandi kerfi þess hefur verið lýst sem sósíalísku markaðshagkerfi.

Stjórnarhagkerfið, einnig þekkt sem áætlunarbúskapur, krefst þess að miðstjórn þjóðar eigi og stjórni framleiðslutækjunum.

Einkaeign á landi og fjármagni er engin eða mjög takmörkuð. Miðlægir skipuleggjendur setja verð, stjórna framleiðslustigi og takmarka eða banna samkeppni innan einkageirans. Í hreinu stjórnunarhagkerfi er enginn einkageiri, þar sem ríkisvaldið á eða stjórnar öllum viðskiptum.

Í stjórnhagkerfi setja embættismenn þjóðhagsforgangsröðun, þar á meðal hvernig og hvenær á að skapa hagvöxt, hvernig á að úthluta fjármagni og hvernig á að dreifa framleiðslunni. Þetta er oft í formi margra ára áætlunar.

Rök gegn stjórnhagkerfi

Hvaða kapítalisti sem er myndi halda því fram að stjórnkerfi standi frammi fyrir að minnsta kosti tveimur stórum vandamálum: í fyrsta lagi er hvatavandamálið og í öðru lagi er upplýsingatómarúm meðal miðlægra skipuleggjenda sem taka allar ákvarðanir.

Hvettavandamálið

Hvatavandamálið byrjar efst. Stjórnmálamenn, jafnvel í stjórnkerfi, eru allt of mannlegir. Pólitísk hagsmunasamtök og valdabarátta þeirra á milli munu ráða enn meira yfir stefnumótun í stjórnkerfi en í kapítalískum hagkerfum vegna þess að þeir eru ekki bundnir af markaðstengdri aga eins og lánshæfiseinkunnir ríkja eða fjármagnsflótta.

Laun eru sett miðlægt fyrir starfsmenn og hagnaði er eytt sem hvati fyrir stjórnendur. Það er engin sýnileg ástæða til að framleiða ágæti, bæta skilvirkni, stjórna kostnaði eða leggja fram viðleitni umfram það lágmark sem krafist er til að forðast opinberar refsingar.

Að komast áfram í stjórnunarhagkerfi krefst þess að gleðja yfirmenn flokksins og hafa réttu tengslin frekar en að hámarka verðmæti hluthafa eða mæta kröfum neytenda. Spilling hefur tilhneigingu til að vera útbreidd.

Hvatavandamálið felur í sér málið sem kallast harmleikur sameignar á stærri skala en sést í kapítalískum samfélögum. Auðlindir sem eru í almennri eigu eru í raun ekki í eigu. Allir notendur þeirra (eða starfsmenn) skortir hvata til að varðveita þá. Hlutir eins og húsnæðisþróun, verksmiðjur og vélar slitna, bila og falla hratt í sundur í stjórnkerfi.

Upplýsingatæmi

Vandamáli efnahagsreikninga í stjórnhagkerfi var fyrst lýst af austurrísku hagfræðingunum Ludwig von Mises og FA Hayek. Miðlægir skipuleggjendur verða einhvern veginn að reikna út hversu mikið af hverri vöru og þjónustu á að framleiða og afhenda.

Í frjálsu markaðskerfi er þetta ákvarðað á dreifðan hátt í samspili framboðs og eftirspurnar. Neytendur móta eftirspurn eftir vörum og þjónustu sem þeir kaupa eða kaupa ekki. Framleiðendur bregðast við með því að búa til meira af vörum og þjónustu sem neytendur krefjast.

Þar að auki eru allir þessir þættir mælanlegir. Í hverju skrefi í aðfangakeðjunni er einhver að halda tölu yfir fjölda avókadóa, bláum gallabuxum og lykla sem eru eftirsóttir þarna úti.

Í stjórnkerfi ættu miðlægir skipuleggjendur, að minnsta kosti í upphafi, að hafa tök á grunnþörfum íbúanna upp á líf eða dauða hvað varðar mat, fatnað og skjól. En án krafta framboðs og eftirspurnar til að leiðbeina þeim, hafa þeir enga skynsamlega aðferð til að samræma framleiðslu og dreifingu vöru að óskum og óskum neytenda.

Með tímanum leiða hvata- og efnahagsleg útreikningsvandamál stjórnkerfis til þess að auðlindum og fjármagnsvörum er sóað og samfélagið fátækt.

Rök í þágu stjórnhagkerfa

Talsmenn stjórnunarhagkerfa halda því fram að þeir úthluta fjármagni til að hámarka félagslega velferð,. ólíkt því í frjálsum markaðshagkerfum, þar sem þetta markmið er aukaatriði við hámarkshagnað einkaaðila.

Stjórnarhagkerfi gætu haft betri stjórn á atvinnustigi en frjáls markaðshagkerfi. Þeir geta skapað störf til að koma fólki í vinnu þegar nauðsyn krefur, jafnvel þótt lögmæt þörf sé ekki fyrir hendi.

Að lokum er litið á stjórnkerfi sem betur í stakk búið til að grípa til afgerandi, samræmdra aðgerða í ljósi neyðarástands eða kreppu eins og stríðs eða náttúruhamfara. Þrátt fyrir að jafnvel markaðsvædd samfélög kunni að skerða eignarrétt og víkka verulega út neyðarvald miðstjórna sinna meðan á slíkum atburðum stendur, að minnsta kosti tímabundið.

Hápunktar

• Í stjórnhagkerfi ræður ríkisvaldið framleiðslustigi vöru og stjórnar dreifingu þeirra og verði.

• Í frjálsu markaðskerfi setja einkafyrirtæki framleiðslu- og verðlag út frá eftirspurn.

• Talsmenn stjórnunarhagkerfa halda því fram að eftirlit stjórnvalda frekar en einkaframtak geti tryggt sanngjarna dreifingu vöru og þjónustu.

Algengar spurningar

Hver eru einkenni stjórnunarhagkerfis?

Stjórnarhagkerfum er stjórnað frá toppi af skipuleggjendum stjórnvalda. Almennt er hér um að ræða:- Opinbera eignaraðild að helstu atvinnugreinum-Stjórn ríkisins á framleiðslustigi og dreifingarkvóta-Stjórnvaldseftirlit með verðlagi og launum Einokun er algeng í stjórnhagkerfum þar sem hún er talin nauðsynleg til að uppfylla markmið þjóðarbúsins.

Hvernig er stjórnhagkerfi frábrugðið frjálsu markaðshagkerfi?

Í frjálsu markaðshagkerfi ákvarða einkafyrirtæki framleiðslustig sitt til að bregðast við lögmáli framboðs og eftirspurnar. Í stjórnunarhagkerfi er ákvörðunin fyrirskipuð af stjórnvöldum. Fá frjáls markaðshagkerfi í dag starfa alfarið á meginreglunni um laissez- sanngjarnt. Ríkisstjórn getur notað opinberar stefnur og reglur til að hvetja til framleiðslu á vöru, svo sem sparneytnum bílum. Og sum stjórnkerfi hafa losað stjórnina. Efnahagsuppsveifla Kína hófst ekki fyrr en það skapaði sína eigin blöndu af sósíalískri hugmyndafræði og kapítalísku framtaki.

Hvernig virka miðlægar áætlanir í stjórnhagkerfi?

Kommúnistaþjóðir með stjórnunarhagkerfi eru tilhneigingu til að kynna margra ára áætlanir sem búist er við að muni skila sér í bættum kjörum fyrir alla íbúa þess. Kína hefur haft hvorki meira né minna en 14 fimm ára áætlanir, þar sem núverandi lýkur árið 2025. Miðlægar áætlanir setja almennt markmið fyrir hverja atvinnugrein og setja áætlanir fyrir hvern geira. Atvinnugreinar þurfa að taka þátt í markmiðum stjórnvalda eins og að draga úr kolefnislosun eða endurvekja hagkerfi dreifbýlisins.