Einkavæðing

Hvað er einkavæðing?

Einkavæðing er sú athöfn að flytja eignarhald frá einkageiranum til hins opinbera. Ríkisstjórnir geta gert þetta af ýmsum ástæðum, svo sem tilraunum til að viðhalda stöðugleika mikilvægra innviða á tímum efnahagsþrenginga. Þetta getur átt sér stað á ýmsum sviðum hagkerfisins.

Oft í formi " þjóðnýtingar " getur einkavæðing vísað til ríkiseignar á áður einkavæddum aðila eða atvinnugrein. Einkavæðing er líka stundum einfaldlega notuð sem samheiti yfir þjóðnýtingu af stefnumótandi eða pólitískum ástæðum, til að forðast tengingar og söguleg tengsl orðsins „þjóðnýting“ þegar þjóðnýting fyrirtækis, atvinnugreinar eða auðlindar.

Skilningur á einkavæðingu

Einkavæðing á sér almennt stað á sviðum flutninga, raforkuframleiðslu, jarðgass, vatnsveitu og heilbrigðisþjónustu vegna þess að stjórnvöld vilja tryggja að þessir geirar virki sem skyldi svo að landið geti haldið áfram að ganga snurðulaust fyrir sig. Að auki hafa raf-, jarðgas- og vatnsveitufyrirtæki tilhneigingu til að vera náttúruleg einokun þar sem stærðarhagkvæmni leiðir til eins framleiðanda á tilteknu landsvæði eða markaði.

Stjórnvöld munu oft setja miklar reglur eða þjóðnýta slíkar atvinnugreinar vegna þess að þær vilja hafa yfirráð á þessum sviðum eða tryggja að neytendur hafi aðgang að þessari nauðsynlegu þjónustu með sanngjörnum kostnaði.

Eins og sérstakt tilfelli um þjóðnýtingu, þá tekur einkavæðing oft til atvinnugreinar eða aðila sem áður var rekinn af stjórnvöldum eða öðru opinberu fyrirtæki og var á einhverjum tímapunkti einkavæddur. Í mörgum tilfellum felur einkavæðing í sér óánægju almennings með niðurstöðu fyrri einkavæðingar og meinta eða raunverulega spillingu í rekstri einkaaðilans eða ferlinu sem hann var einkavæddur með.

Aðrir þjóðarhagsmunir eins og verndarviðskiptastefna (td tollar) eða stefnumótandi markmið til að fylgjast með og framfylgja gæða- eða vinnustöðlum geta einnig verið ástæða til að svipta þau.

Sérstök atriði

Þjóðnýting er ein helsta áhættan fyrir fyrirtæki sem stunda viðskipti í erlendum löndum vegna möguleika á að fá verulegar eignir haldlagðar án bóta. Þessi áhætta er aukin í löndum með óstöðuga pólitíska forystu og stöðnun eða samdráttarhagkerfi. Fyrirtæki geta keypt tryggingar sem ná yfir þjóðnýtingu og eignarnám erlendra ríkisstjórna af bandarískum stjórnvöldum.

Lykilniðurstaða þjóðnýtingar er að beina tekjum til ríkisstjórnar landsins í stað einkarekenda, sem oft er sagt að þeir flytji út fjármuni án ávinnings fyrir gistilandið.

Dæmi um raunheiminn

Undanfarna áratugi hafa tilvik um einkavæðingu verið sjaldgæf. Argentína tók til dæmis, samkvæmt lögum um eignarnám árið 2012, 51% hlutafjár í stærsta olíuframleiðanda sínum, YPF, sem var stofnað sem ríkisfyrirtæki árið 1922 og síðar einkavætt árið 1993. Við sviptingu var YPF var í eigu spænska olíufélagsins Repsol. Hlutabréf YPF og Repsol voru truflað, þó að spænska olíufélagið hafi síðar leitað eftir fjárhagslegri sátt frá argentínskum stjórnvöldum og fengið 5 milljarða dollara í bætur.

Í fjármálakreppunni 2008–09 svipti bandarísk stjórnvöld húsnæðislánastofnanir sem fjármagna Federal National Mortgage Association (Fannie Mae) og Federal Home Loan Mortgage Corporation (Freddie Mac).

Báðir voru upphaflega opinberir aðilar stofnaðir með lögum í kreppunni miklu og á áttunda áratugnum, í sömu röð, sem gátu síðan gefið út hlutabréf og önnur verðbréf á almennum mörkuðum sem hluthafaeign, einkafyrirtæki, ríkisstyrkt fyrirtæki.

Í kjölfar fjármálakreppunnar og fjárnámskreppunnar 2008 tók bandaríska alríkisstjórnin virkt eignarhald og svipti bæði Fannie Mae og Freddie Mac. Hver þessara inngripa skilaði árangri að svo miklu leyti sem fyrirtækjum var bjargað frá slitum. Niðurstöður bandaríska fjármálaráðuneytisins og hluthafa voru í besta falli með ólíkindum.

Í seinni tíð hefur verið reynt að svipta fangelsi í hagnaðarskyni og þá þjónustu sem þeim er veitt. Rökin eru þau að ekki aðeins sé refsiréttur og umbætur skylda stjórnvalda, heldur geti hagnaðarsjónarmið leitt til slæmra aðstæðna, ósanngjarnar meðferðar og óstjórnar fanga. Árið 2021, til dæmis, tókst Virginíuríki að svipta heilsugæsluna sem hún fékk í fangelsunum.

##Hápunktar

Nokkur athyglisverð tilvik um einkavæðingu komu upp á meðan og í kjölfar fjármálakreppunnar og samdráttarins mikla 2008–09.
Eignarhald ríkisins er venjulega séð í lykilatvinnugreinum eins og veitum og heilbrigðisþjónustu, eða meðal fjármálafyrirtækja sem eru í erfiðleikum sem eru talin „of stór til að mistakast“.
Einkavæðing á sér oft stað af sömu ástæðum og önnur þjóðnýting.
Einkavæðing er tegund þjóðnýtingar, þar sem stjórnvöld taka við fyrirtæki, atvinnugrein eða auðlind sem áður hafði verið einkarekin.
Þessar ástæður geta falið í sér efnahagslega neyð eða stöðu sem náttúrulega einokun, með aukinni áherslu á óánægju almennings með einkaaðilann eða ásakanir um spillingu.

##Algengar spurningar

Hver er munurinn á einkavæðingu og þjóðnýtingu?

Einkavæðing á sér stað þegar ríkisrekið fyrirtæki eða ríkisfyrirtæki verður einkarekin aðili í hagnaðarskyni. Þetta er andstæða þjóðnýtingar (þ.e. af-einkavæðingu), þar sem eining í hagnaðarskyni verður ríkisrekin.

Nýtist þjóðnýting veitna viðskiptavinum?

Sumir halda því fram að sviptaðar veitur geti tryggt háan áreiðanleikastaðla en jafnframt boðið viðskiptavinum lágt verð. Ólíkt einkaeinokun er almenningsveita ekki oft ein og sér knúin áfram af hagnaðarsjónarmiðum. Jafnframt halda gagnrýnendur því fram að frjáls markaður fyrir veituveitur myndi skapa samkeppni sem myndi bæði leiða til nýsköpunar og lægra verðs.

Verndar þjóðnýting starfsmanna?

Ef þjóðnýting veitir starfsmönnum vernd eða fulltrúa verkalýðsfélaga, þá getur það verið gagnlegt fyrir starfsmenn. Þetta er vegna þess að það geta verið ákveðnar reglur eða verklagsreglur sem þarf að fylgja til að reka ríkisstarfsmann en að yfirmaður reki starfsmann í einkareknu fyrirtæki. Þar sem ríkisrekin fyrirtæki fylgja ekki endilega markmiði um hámörkun hagnaðar og virðisauka hluthafa, þurfa þau kannski ekki að framkvæma uppsagnir til að draga úr kostnaði.

Hvað er endurskipulagning?

Sveitarstjórn er form af einkavæðingu á staðnum. Hér tekur borg eða sveitarfélög í raun yfir einkarekstur eða fyrirtæki á sínu skjóli. Dæmi getur verið einkabókasafn, skóli eða sjúkrahús (sem gæti hafa verið rekið opinberlega í fyrstu) sem er breytt í opinbera aðstöðu.